"Een beetje integer, dat bestaat niet"
"Een niet integere overheid kán de rechtsorde niet handhaven. De overheid is óf wel óf niet integer. En een beetje integer, dat kan niet." Het zijn de inmiddels befaamde woorden van oud-burgemeester van Nijmegen en naamgever van deze website en podcast Ien Dales. De zinnen komen uit een toespraak dit Dales in 1992 hield op een congres van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG). De tekst is actueler dan ooit, kijkend naar de formatieproces dat zich momenteel voltrekt.
Tijdens het congres van de VNG hield Dales (toen minister van Binnenlandse Zaken) een toespraak over de integriteit van het openbaar bestuur. Ze benadrukte dat integriteit niet vanzelfsprekend is en dat het voortdurend aandacht vereist van iedereen die betrokken is bij het bestuur. Dit thema, dat uitstijgt boven de gebruikelijke beleidskwesties, raakt de kern van onze democratische rechtsstaat. Het thema is meer dan actueel na het bericht dat beoogd minister van Asiel en Migratie Gidi Markuszower door PVV-leider Geert Wilders was teruggetrokken. Bij de screening voor nieuwe bewindspersonen zijn zaken naar boven gekomen waardoor Wilders zijn kandidatuur introk. Ook Marjolein Faber, de tweede kandidaat voor de ministerspost, lag onder vuur. Politiek leider van de VVD Dilan Yeşilgöz gooide Faber vrijdagochtend voor de ministerraad voor de bus. Yeşilgöz noemde de PVV'er "ook geen onomstreden kandidaat".
Fraude en corruptie
Volgens Dales gaat integriteit niet alleen gaat over fraude en corruptie, maar vooral over het subtielere en gevaarlijkere machtsbederf. Machtsbederf omvat de geleidelijke vervaging van normen en waarden, die op den duur kan leiden tot ernstigere vormen van corruptie. Dit sluipende gevaar bedreigt de reputatie van ambtenaren en bestuurders en ondermijnt de waarden waarvoor de democratie staat.
Ze wees op enkele concrete ontwikkelingen die de integriteit van het bestuur bedreigen. Zo sprak ze over het lekken van vertrouwelijke informatie. Het ongeoorloofd naar buiten brengen van dergelijke informatie is een groeiend probleem. Ze noemde voorbeelden zoals het lekken van gegevens door vertrouwenscommissies bij burgemeestersbenoemingen en het voortijdig delen van ministerraadsbesprekingen. Dergelijk gedrag schaadt zowel de privacy van betrokkenen als het selectieproces en frustreert het democratische overleg.
Manipulatie door criminele organisaties
Daarnaast waarschuwde Dales voor de toenemende dreiging van manipulatie door buitenlandse criminele organisaties. Deze infiltraties, vaak met financiële motieven, vormen een nieuw en gevaarlijk fenomeen in Europa. Ze benadrukte de noodzaak van waakzaamheid en actieve maatregelen, zoals de onderzoeken door de Binnenlandse Veiligheidsdienst (BVD) om gevoelige sectoren te beschermen.
Ook de geruchtenstroom over misstanden in het bestuur baart haar zorgen. Geruchten die door de media worden verspreid, zijn schadelijk voor de publieke opinie en het vertrouwen in de politiek. Dales onderstreepte het belang van een adequate reactie van bestuurders op dergelijke geruchten. Of de geruchten nu waar zijn of niet, het is essentieel dat bestuurders onmiddellijk en transparant handelen om verdere schade te voorkomen.
Democratische controle
Dales bood ook oplossingen en benadrukte de verantwoordelijkheid van politici, bestuurders en ambtenaren. Van ambtenaren en politici wordt een hoge moraal verwacht. Ze moeten zich houden aan geschreven en ongeschreven regels en de beginselen van behoorlijk bestuur respecteren. De ambtelijke en politieke top heeft een voorbeeldfunctie en moet actief optreden tegen normvervaging binnen de organisatie. Een goed functionerende hiërarchische structuur binnen de overheid is noodzakelijk voor democratische controle. Een open communicatiecultuur binnen deze structuur helpt om fraude en corruptie te voorkomen en maakt het mogelijk om problemen bespreekbaar te maken zonder angst voor repercussies.
Integriteit moet een permanent aandachtspunt zijn en niet worden gezien als een incidenteel probleem. Dales benadrukte dat integriteit een essentieel onderdeel is van kwaliteitszorg binnen de overheid en dat voortdurende waakzaamheid vereist is om het vertrouwen van de burger te behouden.
Dales sloot haar toespraak af met de boodschap dat de integriteit van de overheid fundamenteel is voor het functioneren van de democratische rechtsstaat. Een overheid die niet integer is, verliest het vertrouwen van de burgers en zonder dit vertrouwen kan er geen sprake zijn van een functionerende democratie. Ze benadrukte dat het waarborgen van de integriteit van het openbaar bestuur een gedeelde verantwoordelijkheid is en dat iedereen in de zaal daaraan moet bijdragen om de democratie te beschermen en te versterken.
De gehele tekst van de toespraak van Dales is hier te lezen.
Rob Jaspers over Ien Dales in aflevering 1 van Ien, de podcast.
foto Dales: still uit een video van Nieuwsuur
In aflevering 100 sprak presentator Raymond Janssen met Sylvester Hoogmoed, de biograaf van Dales. Dat gesprek is hier terug te beluisteren.
